Hát Xẩm là một nghệ thuật dân gian truyền thống của Việt Nam, được biểu diễn chủ yếu ở các khu vực ven sông, đồng bằng sông Hồng và các tỉnh miền núi phía Bắc. Với tiếng hát thuần Việt, phong cách biểu diễn đặc trưng và những câu chuyện đời thường gắn liền với cuộc sống của người dân nghèo, Xẩm đã và đang trở thành một phần không thể thiếu trong văn hoá truyền thống của dân tộc.
Tuy nhiên, với sự phát triển của xã hội hiện đại, nghệ thuật Xẩm đang gặp nhiều khó khăn trong việc duy trì và phát triển, cần được quan tâm và bảo tồn hơn để truyền lại cho thế hệ sau. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về nghệ thuật hát Xẩm là gì, lịch sử hình thành và những giá trị văn hóa sâu sắc mà nó mang lại cho Việt Nam.
- Xem thêm:
- Đờn ca tài tử là gì? Ông tổ và thuyết minh về đờn ca tài tử.
- Quan họ và những đặc điểm “dị thường” làm nên tên tuổi
- Hát xoan là gì? Những bài hát xoan hay nhất hiện nay
Hát Xẩm là gì?
Hát Xẩm được coi là loại hình nghệ thuật cổ truyền của Việt Nam ra đời từ rất lâu và đã được UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia cần được bảo tồn. Vậy hát Xẩm là gì?
Nghệ thuật hát Xẩm là gì?
Nghệ thuật hát Xẩm là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống của Việt Nam. Nó thường được biểu diễn bởi các nghệ nhân đường phố, thường là những người mù, đàn ông hoặc phụ nữ, và được thực hiện bằng cách hát kèm theo các nhạc cụ như đàn nhị, đàn đáy và đàn tranh.
Tiếng anh hát Xẩm là gì?
Hát Xẩm trong tiếng anh được gọi là songs of a strolling blind musician tức là bài hát dạo của một nhạc sĩ mù.
Nhưng cái trên này không còn đúng 100% cho đến ngày nay vì dòng nghệ thuật này được truyền dạy và giữ gìn với các nghệ sĩ không bị khiếm thị. Một từ khác trong tiếng anh để chỉ được loại hình nghệ thuật này mà vẫn giữ được nét đẹp và văn hoá của nó, đó là Xam singing.
Lịch sử – Nguồn gốc của hát Xẩm là gì?
Nguồn gốc hình thành
Truyền thuyết kể rằng vào đời vua Trần Thánh Tông có hai người con trai là Trần Quốc Toán và Trần Quốc Đĩnh, vì muốn tranh giành quyền lực nên Trần Quốc Toán đã hãm hại Trần Quốc Đĩnh khiến ông Đĩnh bị mù loà, bỏ lại giữa rừng sâu. Vì buồn đau mà ông chỉ biết than khóc đến thiếp đi và trong mơ đã được bụt chỉ cho cách làm ra cây đàn từ dây thừng và que nửa có thể phát ra âm thanh thần kỳ khiến chim muông mang đến hoa quả cho ông ăn. Về sau thì Trần Quốc Đĩnh đi dạy đàn cho những người nghèo, người khiếm thị, dù ông được cha đưa về cung nhưng vẫn không quên truyền dạy lại cho người đời. Ông cũng được coi là ông tổ của nghề hát Xẩm.
Tuy nhiên đây chỉ là tích truyện vì theo sử sách ghi thì hoàn toàn không có hai hoàng tử tên như vậy. Theo nghiên cứu trên các tài liệu thì hát Xẩm ra đời vào khoảng thế kỷ 14 – 15 (những năm 1500 – 1600), ban đầu chúng được gọi coi là hát rong, hát dạo của người nghèo, người mù.
Lịch sử hình thành
Xẩm là một món ăn tinh thần của rất nhiều người trong quá khứ, nó không chỉ phục vụ riêng cho một nhóm người nào, biểu diễn cũng rất linh hoạt ở bất cứ nơi đâu và hơn cả, là cốt cách những người nghệ sĩ: không ủ vào tật nguyền để xin bố thí mà lo trau dồi lời ca tiếng hát của mình để kiếm sống.
Xẩm trở thành một mắt xích vô cùng quan trọng trong việc tuyên truyền, vận động chống Pháp, chống Mỹ trong cuộc kháng chiến của Việt Nam. Nó đã dùng chính sự thân thuộc với người dân của mình để gửi gắm ý chí, đề cao khát vọng dân tộc. Sau cách mạng tháng Tám, hát Xẩm tiếp tục được chính quyền sử dụng trong tuyên truyền phong trào bình dân học vụ.
Tuy nhiên, từ thập niên 60 của thế kỉ XX trở lại đây, vì nhiều nguyên nhân khác nhau, Xẩm đã dần mất đi vị thế trong đời sống tinh thần của người dân. Các nghệ nhân Xẩm tài danh dần bước vào tuổi xế chiều, rồi ra đi, lặng lẽ đem theo những giá trị to lớn mà họ từng cất giữ vào thực hành.
Ngày nay, với các chính sách quan tâm đến bảo tồn văn hoá, Xẩm đang từng bước nhận được sự quan tâm từ mọi người bởi nó không chỉ dấu ấn to lớn của những người khiếm khuyết mà còn là một chứng nhân lịch sử quan trọng trong suốt nhiều thế kỉ. Việc bảo tồn và phát triển Xẩm sẽ giúp duy trì và phát huy giá trị văn hóa truyền thống đặc biệt này của Việt Nam.
Đặc điểm của hát Xẩm là gì?
Hát Xẩm là một thể loại nhạc cổ truyền của Việt Nam, được trình diễn bởi các nghệ sĩ Xẩm trên các bến đò, chợ, hoặc tại nhà hàng, quán cà phê. Đặc điểm của hát Xẩm bao gồm:
- Nhịp điệu: Hát Xẩm có nhịp điệu đa dạng, thường là nhịp chậm và êm dịu, tạo cảm giác thư giãn cho người nghe.
- Cách diễn đạt: Xẩm thường được trình diễn bằng giọng hát mềm mại, ngọt ngào, kèm theo những cử chỉ tay, đầu và mắt để thể hiện tình cảm trong bài hát.
- Nội dung: Những bài hát Xẩm thường chứa đựng những ca dao, tục ngữ, tâm tình của nhân dân, thể hiện những góc nhìn về cuộc sống và xã hội. Nội dung của các bài hát Xẩm thường mang tính nhân văn, đậm chất dân tộc và phản ánh thực tế xã hội.
- Đội ngũ nghệ sĩ: Xẩm là một nghệ thuật đặc sắc và đòi hỏi kỹ năng, sự tinh tế trong việc lựa chọn bài hát, kết hợp với kỹ thuật đàn đáp ứng nhịp điệu của bài hát. Do đó, đội ngũ nghệ sĩ Xẩm phải có kỹ năng ca hát, đánh đàn tốt, kiến thức về âm nhạc, văn hóa và lịch sử để có thể trình diễn các bài hát Xẩm một cách chuyên nghiệp và ấn tượng.
Những làn điệu của hát Xẩm là gì?
Ban đầu, những giai điệu đơn giản, gần gũi với cuộc sống hàng ngày của người dân như Xẩm Chợ, Xẩm Thập Ân,… đã xuất hiện trong nghệ thuật hát Xẩm. Tuy nhiên, về sau, hát Xẩm đã tiến hóa với nhiều giai điệu phù hợp hơn với đời sống hiện đại của con người. Thường thì các giai điệu Xẩm sẽ được đặt tên theo tên bài hát, nơi biểu diễn, mục đích và nội dung.
Điệu Xẩm Chợ
Những nơi góc chợ gắn liền với không gian biểu diễn của Xẩm, với những bản Xẩm Chợ đơn giản, ngắn gọn, đậm chất kể chuyện và mang tính giải trí, nhằm thu hút sự chú ý của khán giả. Tuy nhiên, trong những bài Xẩm Chợ này cũng đôi khi chứa đựng những khoảnh khắc sâu sắc và lắng đọng.
Điệu Thập ân
Xẩm Thập ân là một bài hát tôn vinh công ơn sinh thành dưỡng dục của mẹ cha từ khi con còn nhỏ đến khi trưởng thành, được thể hiện bằng tiếng ca trữ tình, cảm động của hát Xẩm. Bài hát không chỉ gợi nhớ lại những đóng góp của cha mẹ mà còn tượng trưng cho một tấm gương hiếu thảo.
Điệu Phồn Huê
Nghệ nhân hát Xẩm thông qua làn điệu Xẩm Phồn Huê truyền tải một thông điệp đồng cảm sâu sắc tới những người phụ nữ trong thời kỳ phong kiến. Ca từ của bài hát Xẩm Phồn Huê thể hiện nỗi đau khổ, khó khăn của phụ nữ thời đó và đồng thời bóng gió châm biếm, chỉ trích thái độ xấu của chồng, gia đình và xã hội.
Điệu Riềm Huê
Xẩm Riềm Huê, hay còn được biết đến với tên gọi Xẩm Huê Tình, có giai điệu vui tươi, phấn khởi, cùng với âm nhạc của trống cơm đặc trưng, đã giúp các nghệ nhân xẩm truyền tải rất nhiều nội dung đa dạng: từ tình yêu đôi lứa đến sự châm biếm những thói hư tật xấu, cảm thông cho số phận bạc đàn của phụ nữ.
Điệu Chênh Bong
Làn điệu Chênh bông có đặc trưng của tình yêu trữ tình, duyên dáng nhưng cũng đầy niềm vui, sự nhiệt huyết của các cặp đôi trẻ tuổi muốn trao đổi những lời ngọt ngào với nhau.
Điệu Hò bốn mùa
Điệu Hò bốn mùa, hay còn gọi là Hò Khoan, được biểu diễn bởi tập thể vì nó thường được sử dụng trong công việc làm nông. Tại Hà Nội và các thành phố khác, các nghệ nhân thường biến tấu điệu này để phù hợp với môi trường sống địa phương.
Điệu Hát ai
Điệu Hát ai là một điệu Xẩm mang tính chất than thở, chua chát và thường xuất hiện trong các đoạn buồn thảm của các bài Xẩm dài. Khác với các điệu khác, Hát Ai thường không được sử dụng làm điệu chính trong các bài Xẩm.
Xẩm Sai
Xẩm Sai bắt nguồn từ điệu Hát Sai, được sử dụng trong các nghi lễ trừ tà xưa. Xẩm Sai thường được sử dụng để lên án và chỉ trích những thói hư tật xấu trong xã hội.
Điệu Ba bậc
Điệu Ba bậc là một điệu Xẩm độc đáo của nghệ thuật Hát Xẩm, thiên về tính tự sự và tình yêu đôi lứa. Điệu này thường thể hiện tâm trạng của một chàng trai tương tư một cô gái. Xẩm Ba Bậc cũng được khai thác trong các thể loại khác như Xẩm Nhà Tơ, Xẩm Nhà Trò và Xẩm Cô Đầu, thường mang tính bác học và dành cho đối tượng tri thức.
Xẩm Hà Liễu
Xẩm Hà Liễu, còn được gọi là Nữ Oán hoặc Nhân Tư, mang tính chất than thở về nỗi khổ đau và nỗi oán trách của con người. Điệu này có nhịp điệu chậm rãi và da diết, và thường bao gồm những đoạn hát ngắn tuy nhiên bài hát lại có thể kéo dài đến 10 khổ lời. Một bài tiêu biểu cho Xẩm Hà Liễu là bài “Dạt Nước Cánh Bèo” của cố nghệ nhân.
Xẩm tàu điện
Xẩm tàu điện là loại Xẩm xuất hiện vào đầu thế kỉ XX trong môi trường đô thị Hà Nội, khi những chuyến tàu điện đã trở thành một ‘sân khấu’ cho những nghệ sĩ Xẩm biểu diễn bằng cách đi qua các toa tàu.
Nội dung ca từ trong hát Xẩm là gì?
Nội dung của các bài hát Xẩm rất đa dạng, với khoảng 400 bài hát và hầu hết trong số đó được lưu giữ thông qua việc truyền miệng, không có tên tác giả cụ thể. Những bài hát này đã phần nào thể hiện được tâm tư, khát vọng của tầng lớp lao động, nông dân và thị dân trong quá khứ, đồng thời cũng phản ánh suy nghĩ của nhân dân đối với xã hội trong thời kỳ biến động.
Người hát Xẩm sử dụng giọng hát, tiếng đàn và lời ca để lên án, phản đối những bất công, cường quyền, áp bức và thói hư tật xấu của xã hội. Sự truyền tải thông điệp này đôi khi còn được thể hiện qua những tiếng hát cảm động về số phận và cuộc sống của họ, đặc biệt từ cái nhìn của tầng lớp nghèo hoặc người phụ nữ.
Tính nhân văn và lạc quan của hát Xẩm vẫn được thể hiện rõ qua cách cảm thông và bênh vực cho những khó khăn, đau đớn của tầng lớp nghèo và niềm tin vào cuộc sống con người, những ước mơ lãng mạn bay xa.
Ngoài ra, các bài hát Xẩm còn có nội dung khích lệ tinh thần yêu nước, đồng lòng với Đảng trong những thời điểm đất nước đang trải qua những thử thách và khó khăn.
Tuy nhiên, lời ca trong những bài Xẩm vẫn giữ mối liên hệ sâu sắc và cần thiết với các tục ngữ, dân dao, dân ca, và dân nhạc của các vùng châu thổ sống Hồng, bao gồm vùng trung châu và đồng bằng phía Bắc, do đó chúng thường mang đặc trưng của văn hoá dân gian.
Nhạc cụ của hát Xẩm là gì?
Nhạc cụ cơ bản:
Bộ nhạc cụ đơn giản nhất để hát Xẩm chỉ gồm đàn nhị và Sênh tiền, nhóm hát Xẩm đông người có thể dùng thêm đàn bầu, trống mảnh và phách bàn. Ngoài ra, đàn đáy, trống cơm, sáo và thanh la cũng có thể hiện diện trong hát Xẩm.
- Đàn nhị: là một nhạc cụ quan trọng, đóng vai trò chủ đạo không thể thiếu trong nghệ thuật hát Xẩm – là linh hồn của một bài Xẩm.
- Sênh: Sênh dùng đệm nhịp cho hát Xẩm có thể là sênh sứa hoặc sênh tiền.
Các nhạc cụ khác
- Trống mảnh
- Phách
- Đàn bầu
- Đàn gáo
- Thanh la
- Đàn đáy
- Trống cơm
Những nghệ nhân nổi tiếng trong nghệ thuật hát Xẩm
Nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu
Hà Thị Cầu được coi là một trong những người giữ và phát triển truyền thống hát Xẩm. Bà đã góp phần lớn vào việc lưu giữ và phát triển nghệ thuật hát Xẩm ở thế kỷ XX. Bà đã truyền dạy nhiều thế hệ nghệ nhân Xẩm và cũng đã biểu diễn tại nhiều sự kiện lớn trên khắp cả nước.
Nghệ sĩ nhân dân Thanh Ngoan
NSND Thanh Ngoan là một trong những gương mặt nổi tiếng tại nhiều quốc gia trên thế giới trong lĩnh vực hát Xẩm với tác phẩm “Sướng khổ vì chồng” và câu xẩm Thập ân. Những câu Xẩm chan chứa cảm xúc nỗi niềm không chỉ nhận được lời khen từ nhiều khán giả trong nước mà còn được yêu thích bởi nhiều khán giả nước ngoài tại châu Âu, châu Mỹ.
Nghệ sĩ nhân dân Mai Thuỷ
NSND Mai Thuỷ vốn được biết tới là một trong những nghệ sĩ chèo trụ cột của nhà hát chèo Ninh Bình nhưng cô cũng là người đưa hát Xẩm phát triển trong giai đoạn mới, khi mà những nghệ nhân cũ dần vắng bóng.
Các câu lạc bộ hát Xẩm nổi tiếng
Một số câu lạc bộ xẩm nổi tiếng:
- Câu lạc bộ xẩm Hà Thành (Hà Nội)
- Câu lạc bộ xẩm Hải Thành (Hải Phòng)
- Câu lạc bộ xẩm chợ Đồng Xuân (Hà Nội)
- Câu lạc bộ xẩm Yên Nhân (Yên Mô, Ninh Bình)
- Câu lạc bộ xẩm xã Yên Phong (Yên Mô, Ninh Bình)
- Và một số CLB xẩm tại Quảng Ninh, Nam Định, Vĩnh Phúc, Thái Bình, Thanh Hóa
Những bài hát Xẩm nổi bật trong văn hoá nước nhà
Xẩm ngày nay như thế nào?
Hiện nay, xẩm vẫn còn tồn tại và được duy trì tại một số địa phương ở Việt Nam như Hà Nội, Hải Phòng, Nghệ An, Hà Tĩnh và Thanh Hóa. Tuy nhiên, hoạt động xẩm đang gặp nhiều khó khăn do sự thay đổi của xã hội, sự lãng quên của giới trẻ và cả sự cạnh tranh từ những hình thức giải trí khác. Nhiều nghệ nhân xẩm truyền thống đã già đi và không có đủ người kế thừa, góp phần làm giảm sự phát triển của xẩm. Tuy nhiên, vẫn có một số nghệ nhân trẻ đang nỗ lực tìm hiểu, học tập và phát huy truyền thống xẩm để duy trì và phát triển hình thức nghệ thuật này. Ngoài ra, cũng có những nỗ lực của các nhà hoạt động văn hóa, nhà nghiên cứu để tìm hiểu, bảo tồn và phát triển xẩm như một di sản văn hóa của Việt Nam.
Nghe hát Xẩm tại nhà chỉ với dàn âm thanh chất lượng
Nếu bạn muốn nghe hát Xẩm tại nhà với chất lượng âm thanh tốt, có thể tham khảo các bước sau:
- Chọn một dàn âm thanh có chất lượng tốt: Bạn có thể chọn mua một bộ dàn karaoke âm thanh tốt để nghe nhạc và hát karaoke tại nhà. Nên chọn loại có độ phân giải cao, tần số đáp ứng rộng và công suất lớn để âm thanh phát ra được sáng, rõ và ấm áp.
- Tìm kiếm các bài hát Xẩm: Bạn có thể tìm kiếm các bài hát Xẩm trên các trang web âm nhạc như Zing MP3, Nhaccuatui, hay trên Youtube. Nên tìm kiếm các bài hát Xẩm chất lượng cao để trải nghiệm tốt hơn.
- Kết nối âm thanh với thiết bị chơi nhạc: Sau khi đã chọn được bài hát Xẩm, bạn cần kết nối thiết bị chơi nhạc của mình (ví dụ như smartphone, máy tính, hay máy nghe nhạc) với vang số, mixer, loa, cục đẩy,…
- Cân chỉnh âm thanh: Sau khi đã kết nối xong, bạn có thể cân chỉnh âm lượng, chế độ âm thanh và bass, treble để có được âm thanh phát ra tốt nhất.
- Thưởng thức hát Xẩm: Bây giờ bạn đã sẵn sàng để thưởng thức những bài hát Xẩm đầy cảm xúc với âm thanh chất lượng tốt từ dàn âm thanh của mình. Hãy thả mình vào âm nhạc và cảm nhận sự độc đáo và lôi cuốn của hát Xẩm.
Trên đầy là bài viết giải đáp hát Xẩm là gì? Nguồn gốc lịch sử phát triển cũng như đặc điểm, các làn điệu của dòng nghệ thuật dân gian này. Mong rằng với những thông tin mà chúng tôi cung cấp sẽ giúp bạn hiểu hơn về nét đẹp văn hoá của người Việt – hát Xẩm. Nếu bạn có bất kỳ thắc mắc nào, hãy liên hệ ngay với chúng tôi qua số điện thoại 0982 655 355 để được tư vấn nhanh nhất nhé.
Là người kinh doanh trong lĩnh vực âm thanh hơn 15 năm qua ,tôi hiện là giám đốc tại Lạc Việt Audio -nhà phân phối thiết bị âm thanh số 1 Việt Nam.Chúng tôi chuyên cung cấp và setup các sản phẩm thiết bị và hệ thống âm thanh chuyên nghiệp có chất lượng tốt nhất cùng mức giá cạnh tranh hàng đầu tại thị trường trong nước
